Determinanty kompetencji korzystania z internetu przez osoby w wieku senioralnym

Kierownik projektu: prof. dr hab. Barbara Szmigielska-Siuta
Wykonawcy: Katarzyna Barani, Anna Bąk, Małgorzata Hołda, Aleksandra Jaszczak, Karol Wolski

Głównym celem badań zrealizowanych w ramach niniejszego projektu była próba określenia czynników leżących u podstaw kompetencji korzystania z internetu przez osoby w okresie późnej dorosłości. Problem ten podjęto z jednej strony w odpowiedzi na coraz częstsze włączanie się osób starszych w rzeczywistość wirtualną (Batorski, 2009, 2011, 2013; Batorski i Zając, 2010; GUS, 2010, 2013), z drugiej – w reakcji na znaczące wykluczenie cyfrowe tej grupy wiekowej (Batorski, 2009, 2011, 2013; Batorski i Zając, 2010; Dutton i Helsper, 2007; Gackenbach i von Stackelberg, 2007; Raban i Brynin, 2007; Zickuhr, 2010). Prezentowane badania były próbą opisania tej specyficznej grupy internautów, którzy uczą się korzystania z internetu już w wieku senioralnym, scharakteryzowania ich postaw wobec internetu, powodów, dla których z niego korzystają, czy rodzajów aktywności, jakie w sieci wykonują, a także zmierzenia ich kompetencji w tym zakresie. Z perspektywy rozwojowej niezwykle ważne jest pytanie o to, jak pokolenie sprzed ery komputerów (nazywane pokoleniem BC – before computers), jakim są żyjące współcześnie osoby w wieku senioralnym, radzi sobie z użytkowaniem tego nowego medium. Równocześnie wydaje się, że zbadanie postaw, kompetencji i powodów korzystania z sieci przez osoby starsze może pomóc w określeniu przyczyn wykluczenia cyfrowego tej grupy oraz możliwych sposobów zapobiegania temu wykluczeniu.

Badania prowadzone były w czterech etapach. Każdy kolejny etap oparty był na danych i wnioskach wynikających z etapów poprzednich. Projekt rozpoczęto od wstępnej eksploracji badanego zagadnienia i zebrania – przy pomocy metody zogniskowanych wywiadów grupowych – jakościowych danych na temat postaw i przekonań seniorów, dotyczących korzystania przez nich z komputera i internetu (etap I). Następnie na podstawie wyników z pierwszej części badań, a także danych dostępnych w literaturze, skonstruowano i poddano wstępnej walidacji narzędzia do badania kompetencji korzystania z internetu oraz do badania aktywności w internecie (etap II). Narzędzia te zastosowano w następnym, kwestionariuszowym etapie badań, w którym dokonano charakterystyki badanej grupy pod względem stylu i powodów korzystania z internetu oraz poddano analizie predyktory korzystania z internetu w późnej dorosłości – uwzględniono przede wszystkim cechy osobowości i dobrostan (etap III). Zależności wykryte w kolejnych etapach projektu poddano eksperymentalnej weryfikacji w ostatnim etapie, który stanowił zwieńczenie procesu badawczego i miał na celu zmierzenie rzeczywistych umiejętności starszych osób w zakresie korzystania z internetu (etap IV).

W badaniach wzięło udział 327 seniorów (227 kobiet i 100 mężczyzn) w wieku od 50 do 83 lat. Oprócz tego w badaniach standaryzacyjnych, przeprowadzonych na potrzeby konstrukcji kwestionariusza do badania kompetencji korzystania z internetu, uczestniczyła dodatkowo grupa 150 osób (116 kobiet i 34 mężczyzn) w wieku od 19 do 65 lat. Łącznie we wszystkich etapach przebadano zatem 477 osób (343 kobiety oraz 134 mężczyzn) w wieku od 19 do 83 lat. Z uwagi na stosunkowo niewielką liczbę użytkowników internetu w badanej grupie wiekowej, dobór osób badanych miał charakter celowy – kryterium stanowił stopień zaawansowania w korzystaniu z internetu (do badań zapraszano osoby, które miały przynajmniej minimalne doświadczenie w tym zakresie).

Analizy wypowiedzi zebranych w wywiadach focusowych wykazały, że seniorzy wypowiadając opinie o internecie odnoszą się zarówno do jego negatywnych, jak i pozytywnych aspektów, dostrzegając tak zagrożenia jak i korzyści związane z obecnością w świecie wirtualnym. W swoich wypowiedziach na temat pozytywnych aspektów sieci odnosili się głównie do trzech obszarów: kontaktu z innymi ludźmi, dostępu do informacji oraz usprawnienia codziennych czynności. Z zebranych wypowiedzi wyłania się także szereg powodów, dla których badani seniorzy rozpoczęli korzystanie z internetu i komputera. Wśród najczęściej wymienianych powodów były chęć nauki, potrzeba zaimponowania wnukom (i wynikająca z tego satysfakcja, gdy się ich pozytywnie zaskoczy umiejętnościami), szansa na polepszenie kontaktu z wnukami, które mogą występować w roli nauczyciela, chęć poprawy poczucia własnej wartości, ciekawość nowych technologii i możliwości, jakie dają, chęć utrzymywania relacji z rodziną lub znajomymi, a także pojawienie się komputerów w pracy zawodowej, zachęty ze strony innych członków rodziny lub przemiany środowiska społecznego, w jakim przyszło żyć seniorom (odniesienia do informacji zawartych na stronach internetowych, konieczność podążania za rozwojem technologicznym). Wszyscy uczestnicy deklarowali, że korzystanie z komputera i internetu jest na początku bardzo trudne – jako szczególnie skomplikowane ocenili przede wszystkim opanowanie obsługi klawiatury i myszki oraz poszczególnych programów, pojawiały się również obawy o zepsucie sprzętu. Równocześnie jednak pojawiały się wypowiedzi, wskazujące że seniorzy – mimo rozmaitych trudności – dobrze radzą sobie z obsługą komputera i z korzystaniem z internetu i w miarę możliwości wykorzystują potencjał oferowany przez te technologie.

Rezultaty uzyskane w kwestionariuszowym etapie badań pokazują, że badani seniorzy najczęściej korzystają z wyszukiwarki internetowej, poczty i serwisów informacyjnych, a najważniejszymi powodami podejmowania aktywności w sieci są względy pragmatyczne (bycie na bieżąco, dostęp do informacji, ułatwienie codziennego życia). Wyniki sugerują ponadto, że zarówno cechy osobowości, jak i dobrostan pozostają w związku ze stylem korzystania z internetu. Dalsze, bardziej złożone analizy, których celem była próba odpowiedzi na pytanie o czynniki warunkujące korzystanie z nowych technologii przez polskich e-seniorów, wykazały że najistotniejszym czynnikiem jest spostrzegana łatwość korzystania z internetu, której znaczenie jest tym większe im dłuższy jest staż korzystania. Równie ważnym czynnikiem – ale tylko w odniesieniu do poczty elektronicznej – okazała się spostrzegana przydatność internetu. Wydaje się to szczególnie istotne w kontekście edukacji seniorów, podczas której powinno budować się w nich poczucie sprawstwa i pozytywnego nastawienia do pokonywania trudności, a nie tylko kłaść nacisk na zwiększanie ich wiedzy i umiejętności.

W ostatnim, eksperymentalnym etapie projektu osoby badane wykonywały na komputerze zadania dotyczące trzech obszarów korzystania z internetu: wyszukiwania informacji, poruszania się po jednej, konkretnej stronie internetowej oraz dokonywania zakupów. Badani seniorzy radzili sobie z tymi zadaniami znacznie lepiej niż oceniali swoje kompetencje potrzebne do ich wykonania. Najłatwiejsze okazały się dla nich zadania wymagające poruszania się po stronie, a najtrudniejsze te związane z zakupami. Ważnymi zmiennymi różnicującymi poziom wykonania zadań były płeć (mężczyźni lepiej radzili sobie z zakupami online) i wiek (młodsi seniorzy wykonywali zadania lepiej). Ponadto ustalono wiele interesujących zależności pomiędzy poziomem wykonania zadań a zmiennymi mierzonymi w badaniach kwestionariuszowych. Były to – między innymi – częstość i staż korzystania z internetu, postawy wobec tego medium oraz powody korzystania.

Wyniki uzyskane w ramach projektu pozwoliły na wzbogacenie naukowej wiedzy na temat korzystania z internetu przez osoby w starszym wieku, co wydaje się wyjątkowo istotne przede wszystkim z uwagi na fakt będący konsekwencją szybkich przemian technologicznych – z roku na rok coraz trudniejszy staje się dla badaczy dostęp do osób, które dorastały w czasach kiedy internet nie istniał i zetknęły się z nim dopiero w późnej dorosłości. Przeprowadzone badania są cenne dla rozwoju dyscypliny także dzięki zastosowaniu pomiaru nie tylko deklaracji osób starszych na temat korzystania z internetu, ale także ich praktycznych umiejętności w tym zakresie w warunkach eksperymentalnych. W ramach projektu skonstruowano również dwa nowe narzędzia – Skalę Kompetencji Korzystania z Internetu oraz Kwestionariusz Aktywności w Internecie. Ponadto uzyskane rezultaty mają walor aplikacyjny: mogą stanowić podstawę planowania działań profilaktycznych poprawiających jakość życia ludzi starych i jak się wydaje, mogą być przydatne zarówno twórcom treści w internecie adresowanych do seniorów, jak i osobom uczącym starszych ludzi korzystania z komputera i internetu – a także samym e-seniorom.